9.Sınıf İslam Bilim Tarihi Dersi (9. ÜNİTE İSLAM'DA ASTRONOMİ VE BATI DÜNYASINA ETKİLERİ (XIV-XV. YÜZYIL)) Özeti

İslam Dünyasında Astronomi ve Batı Dünyasına Etkileri (XIV-XV. Yüzyıl)

Giriş paragrafı: İslam astronomisi, Orta Çağ'da önemli bir yere sahipti. Semerkant Rasathânesi, astronomik gözlemler için inşa edilmiş özel binası, içindeki büyük boyutlu ölçüm araçları ve çalışmalarıyla dünya astronomi tarihinde çok önemli bir yere sahipti. Bu gözlemevinde gezegenlerin ve yıldızların hassas gözlemlerini yapmak üzere özel olarak tasarlanmış çok sayıda gözlem aracı bulunuyordu.

Uluğ Bey ve Semerkant Gözlemevi

Uluğ Bey, Semerkant Gözlemevinin yöneticisiydi. Bir yılın uzunluğunu 365 gün 6 saat 10 dakika 8 saniye olarak belirlemiştir. Modern ölçümlere göre bir yılın uzunluğu 365 gün 6 saat 9 dakika 9,6 saniyedir ve iki ölçüm arasındaki fark 1 dakikadan azdır. Uluğ Bey, Kadızâde-i Rûmî, Gıyâseddin Cemşid el-Kâşî, Ali Kuşçu gibi astronomlarla birlikte daha önceden hazırlanmış yıldız kataloglarıyla karşılaştırmalı olarak yıldızların ölçümünü yapmıştır. 12 yıl süren bu çalışma sonucunda Zîc-i Gürganî (Zic-i Uluğ Bey) adlı eser yazılmıştır.

Zîc-i Uluğ Bey

Zîc-i Uluğ Bey, gökyüzünün güneyinde kalan 48 takımyıldızı konu etmiş ve bunların içinde yer alan 1018 yıldızın koordinatları en doğru biçimde tespit edilmiştir. Bu eserin en önemli özelliği sabit yıldızlar hakkında yeni gözlem kayıtları içermesidir. Bunların dışında eserde Güneş ve gezegenlerin hareket teorisi, gezegenler, Güneş ve Ay'ın yer merkezine uzaklığının tayini, Güneş ve Ay tutulmaları ile ilgili incelemeler yer almıştır.

İslam Astronomisinin Batı Dünyasına Etkileri

İslam astronomisi, Batı'daki astronomi çalışmalarını etkilemiştir. Avrupalı astronomlar, XVI. yüzyıla gelinceye kadar Müslüman astronomların çalışmalarını takip etmiş ve eserlerinde kullanmıştır. Ayrıca Müslüman astronomların kitapları tercüme edilerek Batılı üniversitelerde ders kitabı olarak okutulmuştur. Kopernik'in eğitim aldığı Cracow Üniversitesinde de astronomi derslerinin büyük bir kısmı İslam astronomlarının Latinceye çevrilmiş eserlerinden takip edilmiştir. Bununla birlikte Kopernik'in ulaştığı teknik sonuçların daha öncesinde İslam astronomları tarafından ele alındığı son araştırmalarla ortaya çıkmıştır.

Sonuç

İslam astronomisi, Orta Çağ'da önemli bir yere sahipti. Semerkant Rasathânesi, Uluğ Bey ve Zîc-i Uluğ Bey gibi önemli çalışmalar, astronomi alanındaki gelişmelere büyük katkı sağlamıştır. Ayrıca, İslami astronomların çalışmaları, Batı'daki astronomi çalışmalarını da etkilemiştir.

Müslüman Denizcilerin Denizcilik Alanındaki Öncü Çalışmaları

Müslüman denizciler, denizcilik alanında önemli başarılara imza atmış ve Avrupalı denizcilere öncülük etmişlerdir. Bu yazıda, Müslüman denizcilerin denizcilik alanındaki öncü çalışmalarını, kullandıkları aletleri ve haritacılık alanındaki gelişmeleri ele alacağız.

Müslüman Denizcilerin Denizcilik Alanında Kullandıkları Aletler

• Usturlap: Güneş'in veya bir yıldızın yükseklik açılarının ölçülmesi, enlemlerin ve zamanın belirlenmesi gibi işlevleri üstlenmiştir.
• Pusula: Yön bulmanın yanında açık denizde mesafeleri belirlemek, harita materyallerini düzenlemek ve tashih etmek için kullanılmıştır.
• Yakup sopası: İki nokta ya da iki yıldız arasındaki aralık açısını ölçmede kullanılan haç şeklinde, basit, trigonometrik bir alettir.
• Kadran: Çok eskiden beri açısal yükseklik ölçümünde kullanılan bir astronomi aletidir.
• Nokturnal: Yerel zamanı saptamaya yarayan bir araçtır.
• Kum saati: Denizcilerin yolculuk hızını belirlemek için kullandıkları alettir.

İslam Dünyasında Haritacılık

İslam dünyasında kartografi, diğer bir deyişle haritacılık oldukça gelişmiştir. Astronomi, fizik coğrafya, matematik ve jeodezi gibi bilim dallarında görülen ilerlemeler haritacılığın gelişiminde etkili olmuştur.

Haritacılıkta önceleri Yunan haritaları ve özellikle de İskenderiyeli Batlamyus tarafından yapılan ilk dünya haritası esas alınmıştır. Ancak, İslam dünyasında yapılan çalışmalar, haritacılık alanında önemli gelişmelere yol açmıştır.

IX. yüzyılda Abbasi Halifesi el-Me'mun'un hazırlattığı, içinde dünya ve bölgesel haritaların yer aldığı coğrafya eseri, kartografi tarihi için yeni bir ufuk açmıştır.

XII. yüzyılda büyük coğrafya bilgini el-İdrîsî (1099-1165), enlem ve boylamları esas alan bir harita yaparak bugünkü modern haritacılığın oluşumunda etkili olmuştur.

Cenovalı denizci Kristof Kolomb'un (1451-1506) Amerika'yı keşfi sırasında kullandığı Arap haritası el-İdrîsî tarafından yapılmıştır. Bu bakımdan, İslam kartografisi Amerika'nın Keşfi üzerinde etkili olmuştur.

Sonuç

Müslüman denizciler, denizcilik alanında birçok önemli keşfe imza atmışlardır. Kullandıkları aletler ve haritacılık alanındaki gelişmeleriyle, Avrupalı denizcilere öncülük etmişlerdir. İslam dünyasının denizcilik alanındaki başarıları, daha sonraki dönemlerde Avrupa'nın denizcilik alanında öncü olmasına da zemin hazırlamıştır.

İslam dünyasının denizcilik alanındaki çalışmalarının etkisi hala günümüzde de sürmektedir.

• Murat Tanrıkulu, "Portolan Haritaların Kaynağı, Genel Özellikleri ve Etkileri" Harita Dergisi, Ocak 2017, Sayı 157, s.36
• VİDEO Denizdeki Yükseklikleri Bulmaya Yarayan Ölçüm Aleti
• VİDEO Dörtlü Kum Saati
• VİDEO İslam’da Astronomi ve Batı Dünyasına Etkileri (XIV-XV. Yüzyıl)

Avrupa'da Haritacılık ve Pîrî Reis'in Haritaları

Osmanlı Devleti'nde Haritacılık ve Pîrî Reis'in Haritaları konusu başlığı altında Avrupa'da haritacılığın gelişimi, Pîrî Reis'in hayatı ve eserleri ele alınmıştır. Pîrî Reis'in haritaları Avrupa'da haritacılığın gelişimi açısından büyük öneme sahiptir.

Avrupa'da Haritacılık

Avrupa'da haritacılık Orta Çağ'da başlamıştır. İlk haritalar elde edilmesi zor ve pahalı olduğu için çok az sayıda yapılmıştır. Bu haritalar genellikle dini veya askeri amaçlıdır. Rönesans döneminde, keşiflerin artmasıyla birlikte haritacılık alanında büyük ilerlemeler kaydedilmiştir.

• Haritalar dini veya askeri amaçlıydı.
• Haritalar elde edilmesi zor ve pahalıydı.
• Haritalar çok az sayıda yapılıyordu.

• Keşiflerin artmasıyla birlikte haritacılık alanında büyük ilerlemeler kaydedildi.
• Yeni haritalar yapıldı.
• Haritalar daha doğru ve ayrıntılı hale geldi.
• Haritalar daha erişilebilir hale geldi.

Pîrî Reis'in Hayatı ve Eserleri

Pîrî Reis (1465-1555), Osmanlı Devleti'nin ünlü bir amirali ve haritacıydı. Büyük bir coğrafyacı ve matematikçi olan Pîrî Reis gezip gördüğü ülke ve kıtaları hatta hiç görmediği Güney ve Kuzey Amerika kıtalarını bugünkü haritalara yakın şekillerle çizmiştir. Pîrî Reis'in iki tane dünya haritası ve deniz coğrafyasına ait Kitab-ı Bahriye (Denizcilik Kitabı) adlı ünlü bir eseri mevcuttur. Bu eserde de birçok harita yer almaktadır.

• 1513 tarihli.
• Yirmiye yakın haritadan yararlanılarak çizilmiştir.
• Parşömen üzerine çizilmiştir.
• Güneybatı Avrupa, Kuzeybatı Afrika, Atlas Okyanusu ile Güneydoğu ve Orta Amerika'yı göstermektedir.
• Kıyıları ve adaları içine alan portolan tipi bir harita.
• Enlem ve boylam çizgileri bulunmamaktadır.
• Çok başarılı bir izdüşüm sistemi sergilemektedir.
• Üçte ikisi kayıptır.

• 1528 tarihli.
• Ceylan derisi üzerine çizilmiştir.
• Sekiz renge boyanmıştır.
• Osmanlı tarzı süslemelerle bezenmiştir.
• Altıda biri günümüzde mevcuttur.
• Atlas Okyanusu'nun kuzeyi, Grönland Adası, Kuzey ve Orta Amerika'nın son keşfedilmiş yerleri yer almaktadır.
• Enlem ve boylam çizgileri bulunmamaktadır.
• Kıyıları, adaları ve görünmeyen kayalıkların tanıtılmasını amaçlayan portolan tipi bir harita.
• Biri kuzeyde diğeri güneyde olmak üzere iki pusula gülü bulunmaktadır.

• 1521 tarihli.
• Deniz coğrafyasına ait bir eserdir.
• Pîrî Reis'in gemicilik hayatındaki gözlem ve tecrübelerini aktardığı bir eserdir.
• Çeşitli yerlere ait haritalar, akıntılar, sığ yerler, tehlikeli kayalık yerlerine ait bilgilere yer verilmiştir.

Sonuç

Pîrî Reis'in haritaları Avrupa'da haritacılığın gelişimi açısından büyük öneme sahiptir. Pîrî Reis'in haritaları sayesinde Avrupa'daki haritacılar yeni kıtaları ve deniz yollarını keşfetmişlerdir. Pîrî Reis'in haritaları günümüzde hala kullanılmaktadır.