2024-2025 10.Sınıf Coğrafya Dersi 1.Dönem 2.Yazılı Soruları (2023-01-01)

İç çekirdeğin basınçtan dolayı sıvılaştığı düşünülmektedir ifadesi yanlıştır. İç çekirdek, yüksek basınca rağmen katı halde bulunur.

İç ve dış kuvvetler (I), yeryüzünün şekillenmesinde en temel etkenlerden biridir. Tektonik hareketler, depremler, volkanizma gibi iç kuvvetler, yeryüzünün yükselmesi ve çökmesine neden olur. İklim (II) de yeryüzünün şekillenmesinde etkili olur. Rüzgar, su, buz gibi iklim etkenleri erozyon ve aşındırma yoluyla yüzeyi şekillendirir. Kayaçlar (III) da yeryüzünün şekillenmesinde önemli bir role sahiptir. Farklı kayaç türleri erozyona karşı farklı dayanıklılık gösterir ve bu da yeryüzündeki şekillerin oluşumunu etkiler. Bu nedenle I, II ve III ifadeleri yeryüzünün şekillenmesinde etkili olan faktörleri doğru şekilde yansıtmaktadır.

Verilen ifadelerden doğru olanlar: I. Dünya'daki suların % 97'si tuzlu su, % 3'ü tatlı sudur. Bu ifade, Dünya'nın yüzeyinin büyük bir kısmının okyanuslar tarafından kaplandığını ve bu okyanusların suyunun tuzlu olduğunu göstermektedir. II. Açık havza göllerinin suları tatlı iken kapalı havza oluşturan göllerin suları acı veya tuzludur. Bu ifade, göllerin su tuzluluğunun havza tipine bağlı olarak değişebileceğini açıklamaktadır. III. Karstik kaynakların en belirgin özelliği sularının sıcak oluşudur. Bu ifade, karstik kaynakların yer altında çözünen kayaçlar arasından geçtiği için yer altı sıcaklıklarına daha yakın sıcaklıklarda olabileceğini ifade ediyor.

İsveç'in yükselmesi ve Japonya kıyılarının alçalması gibi olaylar, yer kabuğundaki genel seviye değişikliklerini ifade eder. Bu tür genel seviye değişikliklerine Epirojenez denir. Orojenez, yer kabuğundaki kıvrımların oluşumunu ifade ederken, depremler ve volkanizma daha yerel olaylara işaret eder. Rüzgarlar ise bu tür büyük yer kabuğu değişikliklerine neden olmazlar. Dolayısıyla, İsveç ve Japonya'daki bu genel seviye değişikliklerini açıklamak için en uygun iç kuvvet Epirojenezdir.

Verilen bilgilere göre, eski akarsu vadilerinin deniz seviyesinin yükselmesi sonucunda sular altında kalmasıyla oluşan kıyı tipini tanımlamaktadır. Bu tür kıyı tiplerine Ria denir. Örneğin, İstanbul ve Çanakkale boğazları, eski akarsu vadilerinin deniz seviyesinin yükselmesi sonucu oluşan Ria tipi kıyılardır.

Verilen resimdeki kıvrımlı yapı, A ile gösterilen bölümüne antiklinal denir. Antiklinal, yer kabuğunun kıvrılarak yükseldiği bir yapıdır. Bu tür yapılar, iç kuvvetlerin etkisi altında tabakaların yukarı doğru kıvrılması sonucu oluşur. Diğer seçenekler, farklı yer şekillerini veya yapıları temsil ederler.

Sorunun doğru cevap anahtarı "B) Hörgüç kaya" olmalıdır. Çünkü rüzgarların etkisiyle oluşan yer şekilleri arasında, "Hörgüç kaya" çöllerde daha sık görülen bir oluşumdur. Tafoni, barkan, şahit kaya gibi yer şekilleri de rüzgar erozyonunun etkisiyle çöllerde görülebilir.

Şekilde numaralandırılmış coğrafi özelliklerin doğru verilip verilmediği kontrol edilirken, IV - Delta yanlış verilmiştir. Şekilde IV numarası ile gösterilen özellik aslında bir ria tipi kıyıdır, delta değildir. Delta, bir nehrin denize döküldüğü yerde oluşan çamur ve kum birikintileri ile karakterize edilirken, ria kıyıları eski akarsu vadilerinin deniz seviyesinin yükselmesi sonucu sular altında kalmasıyla oluşur.

Doğru cevap E) I, II ve III olmalıdır. Denize dökülen bir akarsunun ağzında birikim şekli oluşabilmesi için aşağıdaki koşullar gereklidir: I. Akarsuyun bol alüvyon (çökelti) taşıması: Akarsu, bol miktarda alüvyon taşıdığında, denize ulaştığında bu malzemeyi birikim olarak bırakır. II. Kıyının sığ (az derin) olması: Sığ kıyılar, akarsu tarafından taşınan alüvyonların birikmesine daha elverişlidir çünkü sığ sularda bu malzemeler kolayca çöker. III. Gel-git genliğinin az olması: Gel-git olayları, kıyıdaki su seviyesinin değişmesine neden olur ve bu durum bazen birikim şekillerinin oluşumunu etkileyebilir. Bu nedenle gel-git genliğinin az olması da birikim şekilleri için olumlu bir koşuldur. Dolayısıyla, I, II ve III koşullarının sağlanması, denize dökülen bir akarsuyun ağzında birikim şekli oluşmasına yol açar.

Lapya, suda çözünebilen kayaçların (örneğin kireçtaşı) yaygın olduğu bölgelerde görülen bir yer şeklidir. Lapya, suda çözünebilen kayaçların erozyon ve çökelme süreçleriyle oluşur. Bu süreçte, kireçtaşı gibi çözünür kayaçlar suların etkisiyle çözünerek yer altı suları tarafından taşınır ve yeniden çökelir. Bu çökelme sonucu oluşan düzlükler veya yüzeyler, lapya olarak adlandırılır.

Dünya'nın en derin gölü olan Baykal, en geniş gölü olan Hazar ve deniz seviyesine göre en alçak gölü olan Lut Gölü, hepsi tektonik oluşumlu çanaklar içerisinde yer almaktadır. Bu göller, genellikle levha tektoniğiyle ilişkilendirilen tektonik çanaklar veya çöküntü alanları içerisinde bulunurlar. Bu nedenle bu üç gölün benzer özelliği, tektonik oluşumlu çanaklarda yer almalarıdır.

Verilen özellikler peribacalarına aittir. Peribacaları, volkanik tüf tabakalarının rüzgar ve su erozyonuyla oluşturduğu konik şekilli yeryüzü şekilleridir. Bu oluşumlar, Kapadokya bölgesi gibi bazalt kayacının bulunduğu bölgelerde yaygın olarak görülürler.

Doğru cevap A) Buzullar olmalıdır. Dünya'daki tatlı su kaynaklarının içinde buzulların payı daha fazladır. Buzullar, büyük su kaynakları olan buzul sularını oluştururlar. Bu buzul suları eridiklerinde tatlı su kaynağı olarak önemli bir rol oynarlar. Akarsular, göller, yeraltı suları ve bataklıklar da tatlı su kaynaklarıdır, ancak buzulların payı daha fazladır.

Bu sorunun cevap anahtarı "C) Toros Dağları" olmalıdır. Toros Dağları'nın oluşumunda iç kuvvetlerin doğrudan etkisi vardır. - Çukurova Deltası, akarsuların taşıdığı alüvyonların denize ulaşmasıyla oluşan bir deltadır. Bu oluşumda daha çok dış kuvvetler (akarsu etkisi) etkilidir. - Pamukkale Travertenleri, kireçli suların yeryüzüne çıkması ve bu suların buharlaşması sonucu kireç birikintilerinin oluşmasıyla meydana gelir. Bu oluşumda daha çok yer altı su kaynaklarının etkisi söz konusudur. - Toros Dağları, iç kuvvetlerin (yer kabuğunun hareketleri) etkisiyle oluşmuş bir dağ sırasıdır. Dağ oluşumu genellikle iç kuvvetlerin (tektonik hareketler) sonucunda gerçekleşir. - Damlataş Mağarası, sızan su damlalarının zamanla oluşturduğu mağara süslemeleriyle karakterizedir. Bu oluşumda yer altı su kaynaklarının etkisi söz konusudur. - Çarşamba Ovası, alüvyonlarla oluşmuş geniş bir ova alanıdır. Bu oluşumda daha çok dış kuvvetler (akarsu etkisi) etkilidir.

Cevap anahtarı: B Ergene Havzası ve Çukurova'nın yavaşça alçalmasının sebebi, epirojenez adı verilen kıtasal kabuğun kademeli olarak yükselip alçalma hareketleridir. Bu bölgelerdeki alçalma süreci hala devam etmektedir. Bu nedenle doğru cevap B seçeneğidir.

Y D D Y D Y Y D Y D

Yağan karların yeryüzünde erimeden birikerek uzun yıllar sonrasında oluşturduğu buz kütlelerine Buzul denir. (Doğru) Ağrı Dağı zirvesinde bulunan buz kütlesi Örtü buzuluna güzel bir örnektir. (Yanlış, Ağrı Dağı'nda buzul bulunmamaktadır.) Rüzgar daha çok kurak ve yarı kurak bölgelerde etkilidir. Çünkü bitki örtüsü cılızdır. (Doğru) Ülkemizde Rüzgarın en etkili olduğu bölge Marmara bölgesidir. (Yanlış, Ege ve Akdeniz bölgeleri rüzgarın daha etkili olduğu bölgelerdir.) Rüzgarın oluşturduğu başlıca aşındırma şekilleri: Mantarkaya, Şahit Kaya, Tafoni ve Yardangtır. (Doğru) Rüzgarın kayaların daha çok alt kısımlarını oyarak oluşturduğu şekillere Tafoni denir. (Yanlış, tafoni rüzgarın kayaların üst kısımlarını oyarak oluşturduğu şekildir.) Dalgaşarın kıyılara çarparak yaptığı aşındırmalar sonunda ortaya çıkan dik kıyılara Falez denir. (Yanlış, falezler dalga aşındırması sonucunda oluşur, dik kıyılar değildir.) Falezlere, Ülkemizde Antalya kıyılarında rastlanılır. (Doğru) Toktağan (erimeden yerde kalan) kar sınırı Ekvatora doğru deniz seviyesine yaklaşır. Aşağı iner. (Yanlış, toktağan kar sınırı Ekvatora doğru yükselir.) Ülkemizde, Hakkari Cilo Dağı, Buzul şekillerine rastlanan önemli yerlerden biridir. (Doğru)

1. Karstik arazilerde oluşan yatay tabakalı derin vadilere Kanyon vadi denir.

2. Profili 'V' şeklinde olan genç vadi tipi Çentik Vadi'dir.

3. Bir akarsuyun bir sıradağı enine yararak oluşturduğu vadi şekline Boğaz Vadi denir.

4. Akarsuların gücünün azaldığı yerde, yani eğimin azaldığı yerlerde akarsuyun getirdiği malzemeyi kendi yatağı içerisinde biriktirerek oluşturduğu şekillere Irmak Ada denir.

5. Akarsular büyüklüğüne göre küçükten büyüğe: Çay, Dere, Irmak ve Nehir gibi isimler almaktadır.

1. Karstik arazilerde oluşan yatay tabakalı derin vadilere "Kanyon vadi" denir. Karstik araziler, kalker gibi suda çözünebilen kayaçlardan oluşan ve yer altı sularının aşındırma etkisiyle oluşan yer şekilleridir. Bu tür arazilerde oluşan vadiler, dik ve derindirler. 2. Profili 'V' şeklinde olan genç vadi tipi "Çentik Vadi"dir. Genç vadiler, henüz derinleşme aşamasında olan ve V şeklinde bir profili olan vadilerdir. Genellikle akarsu tarafından aktif olarak şekillendirilmektedirler. 3. Bir akarsuyun bir sıradağı enine yararak oluşturduğu vadi şekline "Boğaz Vadi" denir. Boğaz vadiler, akarsuların sıradağları aşındırması sonucu oluşan dik ve derin vadilerdir. 4. Akarsuların gücünün azaldığı yerde, yani eğimin azaldığı yerlerde akarsuyun getirdiği malzemeyi kendi yatağı içerisinde biriktirerek oluşturduğu şekillere "Irmak Ada" denir. Akarsuların yavaşladığı, taşıdığı malzemeyi bıraktığı ve dolayısıyla şekil değiştirdiği yerlerdir. 5. Akarsular büyüklüğüne göre küçükten büyüğe: Çay, Dere, Irmak ve Nehir gibi isimler almaktadır. Akarsuların adlandırılmasında su hacmi ve debi gibi faktörler etkili olur. En küçüğünden en büyüğüne doğru sıralama: Çay < Dere < Irmak < Nehir şeklindedir.